Ja już się niczego nie nauczę… Nieprawda! Jak uczą się seniorzy?

W powszechnym przekonaniu, jeśli nie nauczymy się czegoś za młodu – najlepiej jako dzieci, a im wcześniej, tym lepiej – to w późniejszym wieku będzie to bardzo trudne. Czy rzeczywiście tak jest?

Jak działa mózg?

Aby odpowiedzieć na to pytanie musimy najpierw przyjrzeć się jak zbudowany jest ludzki mózg. Otóż składa się on z dwóch rodzajów tkanek: istoty szarej w zewnętrznej części mózgu i istoty białej wewnątrz. Istota szara, tworząca korę mózgową składa się z ciał komórek nerwowych czyli neuronów wytwarzających impulsy elektryczne i komunikujące się ze sobą poprzez specjalne połączenia zwane synapsami. Synapsy są tworzone przez nasze mózgi we wczesnym okresie życia, co pozwala nam szybko uczyć się nowych rzeczy tak niezbędnych do właściwego funkcjonowania na świecie jak np. mówienie i chodzenie.

Dorosłe mózgi zajmują się już stabilizacją synaps tak, abyśmy przez resztę życia mogli korzystać z tego, czego się nauczyliśmy w dzieciństwie.

Okazuje się jednak, że około 20% synaps wcale nie przewodzi impulsów, lecz je hamuje. Ci swoiści sabotażyści efektywnej komunikacji międzykomórkowej zanikają jednak, gdy dojrzały mózg zaczyna uczyć się nowych rzeczy! Stare, blokujące przepływ impulsów synapsy zostają wówczas zastąpione nowymi. A zatem dzięki uczeniu się nowych rzeczy jesteśmy w stanie tworzyć nowe synapsy, a więc rozwijać nasz mózg i przeciwdziałać jego zbyt szybkiemu starzeniu się! A zatem przekonane „ja się już niczego nie nauczę” może być samospełniającą się przepowiednią i skrytym zabójcą naszego mózgu, gdyż nie podejmując w dojrzałym wieku uczenia się nowych rzeczy sprzyjamy istnieniu synaps inhibicyjnych czyli hamujących aktywność w komórkach nerwowych.

Uczenie się nowych rzeczy jest więc w istocie rodzajem fitnessu dla mózgu, dzięki któremu pozbywa się on hamujących jego rozwój synaps. (źródło: Camillo D, Ahmadlou M, Saiepour MH, Yasaminshirazi M, Levelt CN, Heimel JA. Visual Processing by Calretinin Expressing Inhibitory Neurons in Mouse Primary Visual Cortex. Scientific Reports. 8: 12355. PMID 30120412 DOI: 10.1038/S41598-018-30958-W).

Samoograniczające przekonania i pseudo-teorie

Wrogiem efektywnego uczenia się w dojrzałym i starszym wieku poza „ja już jestem za stara/y, żeby się czegoś nauczyć” są inne samoograniczające przekonania, jak np. „nie mam talentu do języków obcych” albo „ja jestem wzrokowcem, a żeby nauczyć się języka trzeba być słuchowcem”. Prawda jest jednak taka, że żaden dominujący styl uczenia się ludzi nie istnieje, a nasz mózg lubi po prostu różnorodność i to właśnie zróżnicowane bodźce sprzyjają lepszemu zapamiętywaniu nowych informacji. Prawidłowość tę starają się wykorzystać dobrzy nauczyciele języków obcych urozmaicając lekcje filmami, piosenkami, grami itp. Warto tu zauważyć jak ochoczo i szybko nowych języków uczą się dzieci gdy nauka ta obejmuje zróżnicowane działania – np. piosenki z konieczności pokazywania wyśpiewywanych np. części ciała czy czynności (jak to jest w metodzie nauki języka angielskiego dla dzieci Hellen Doron).

Czynnikiem sprzyjającym uczeniu się są również pozytywne emocje, w tym też jak najbardziej ciekawość.

Fale mózgowe. Stan alfa

Nasz mózg funkcjonuje na czterech różnych częstotliwościach, które można zmierzyć encefalografem.

Fale beta o częstotliwości 14 – 30 Hz to nasz zwyczajny stan przytomności, kiedy działamy, pracujemy, robimy świadomie różne rzeczy, w tym również kiedy uczymy się w tradycyjny sposób, czyli czytając coś i powtarzając.
Fale alfa o częstotliwości 7 – 14 Hz to stan, w jakim znajduje się nasz mózg tuż przed wybudzeniem ze snu, charakterystyczny dla stanu głębokiego relaksu oraz medytacji, pozwalający dotrzeć do podświadomości. To w tym stanie zapamiętujemy najwięcej i to ten stan jest charakterystyczny dla mózgów dzieci we wczesnych fazach rozwoju.
Fale tetha 4 – 7 Hz to stan senności ale też bardzo głębokiej medytacji, modlitwy, zanurzenia w twórczym natchnieniu itp.
Fale delta 0,5 – 4 Hz występują w fazie głębokiego snu pozbawionej nawet snów.

Efektywność zapamiętywania i uczenia się wzrasta zatem gdy jesteśmy w stanie alfa, czyli w stanie pozytywnego głębokiego relaksu.

Motywacja do uczenia się

W sukcesie uczenia się nowych rzeczy istotną rolę odgrywa motywacja. O ile motywacją dziecka jest najczęściej ciekawość, o tyle dojrzali ludzie mają już określone różne własne motywacje. Warto tu wspomnieć o badaniach nad motywacją Edwarda Deci’ego i Richarda Ryana, przytoczonych m.in. w książce „Drive” Daniela H. Pinka, które pokazały, że najskuteczniejsza jest nasza wewnętrzna motywacja do podejmowania określonych działań i żadne nagrody w postaci np. możliwości zdobycia lepszej pracy nie będą motywować nas do nauki języka obcego, jeśli my sami wewnętrznie nie będziemy szczerze chcieli się tego języka nauczyć. Innymi słowy: motywacja płynie z nas i nie można jej kupić.

Specyfika uczenia się dorosłych

Dwaj profesorowie K. Tusting i D. Barton z Uniwersytetu Lancaster w Wielkiej Brytanii, opracowali siedem ważnych aspektów uczenia się osób dorosłych:

W zakresie motywacji:
- dorośli podczas uczenia się zawsze opierają się na już posiadanej wiedzy i zdobytym doświadczeniu,
- najpierw dopasowują uczenie się do własnych celów i motywacji i dopiero potem się w nie angażują,
Inicjatywa:
- dorośli preferują samokształcenie i dążą do autonomii w uczeniu się,
- dorosły sam decyduje, kiedy się uczy, a rolą nauczyciela jest zapewnienie mu bezpiecznego i wspierającego środowiska uczenia się.
Specyfika procesu uczenia się:
- dorośli rozpoznają własne preferencje dot. uczenia się i mogą je ulepszać.
Uczenie się w codzienności:
- dorośli mogą się uczyć poprzez codzienne sytuacje w które się angażują,
Doświadczenia:
- dorośli bazują na swoich doświadczeniach życiowych, które poddają je refleksji,
- refleksje te są efektem rozwiązywania różnych sytuacji problemowych, które napotykają w życiu,
- refleksyjne uczenie się zwykle ma charakter indywidualny, jednostkowy, gdyż jest wynikiem doświadczeń danej jednostki
Incydentalny nieformalny charakter uczenia się:
- znaczna część uczenia się osób dorosłych jest incydentalna i nie może być zaplanowana i przewidziana
Potencjał transformacyjny:
- refleksyjne uczenie się pomaga dorosłym spojrzeć na własne doświadczenia w innym świetle, co finalnie może przyczynić się do zmiany osobistej, a nawet społecznej.

Style uczenia się osób starszych

Wraz z wiekiem różnice między ludźmi pogłębiają się. Charakterystyczne cechy naszej osobowości stają się coraz silniejsze i bardziej widoczne, a przyzwyczajenia i nawyki – trwalsze. Mniej chętnie też zawieramy nowe przyjaźnie i dopasowujemy do innych. Według amerykańskiego profesora George’a Moschisa istnieją cztery typy starzenia się ludzi, którzy ukończyli 55. rok życia, co ma przełożenie na ich sposób uczenia się nowych rzeczy.

Typ: „Zdrowy sybaryta” (Healthy indulgers) – reprezentują go osoby, które nie doświadczyły większych zmian związanych ze starzeniem się, w tym zmian zdrowotnych. W podejściu do uczenia się są podobni do dojrzałych dorosłych i chętnie inwestują swój czas i pieniądze w różne formy cieszenia się życiem.
Typ: Zdrowy pustelnik” (Healthy hermits) – obejmuje osoby, które zostały dotknięte zmianą wynikającą ze starzenia się, jak np. choroba czy śmierć małżonka, lecz same wciąż są zdrowe. Mimo to ich poczucie wartości i sensu życia jest niższe, co prowadzi do wycofania się z życia społecznego.
Typ: „Niedomagający, lecz aktywny” (Ailing outgoers) – charakteryzuje go pozytywny siebie i świata, pomimo słabszego stanu zdrowia. Starają się oni jak najdłużej zachować aktywność społeczną.
Typ: „Wątły odludek” (Frail recluses) – akceptując zmiany związane ze starością stopniowo rezygnuje z aktywności społecznych dostrajając je do zmian w swoim zdrowiu i samopoczuciu.

Inną typologię stylów uczenia się osób starszych zaproponował niemiecki profesor Rudolf Tippelt, wskazując na kluczową rolę rodzaju motywacji, jaką kieruje się senior podejmujący naukę. Są to następujące typy:

Zorientowany na siebie typ kontemplacyjny

Typ ten reprezentują seniorzy traktujący samorozwój jako wartość samą w sobie, którzy lubią się uczyć niezależnie od wieku, którym po prostu sprawia to przyjemność. Osoby te są zwykle dobrze wykształcony i preferują pracę samodzielną, zaś pracę w grupie akceptują tylko wtedy, gdy członkowie tej grupy wykazują zbliżony do jego poziom kompetencji.

Zorientowany na innych typ społeczno-emocjonalny

Tego rodzaju osoby również posiadają określone kompetencje i wykształcenie, ale preferują pracę w grupie, z innymi, ludźmi. Również traktują edukację jako samoistną wartość, ale lubią dzielić się swoją wiedzą, pomagać innym w jej zdobywaniu, rozwiązywać wspólnie określone zadania edukacyjne itp.

Typ solidarny zorientowany na dobro wspólne

Do tego typu nalezą osoby, dla których edukacja jest głównie środkiem do osiągania określonych celów związanych z rozwojem społeczeństwa i życiem grup społecznych, które są również dobre dla jednostki w wymiarze osobistym, zawodowym, materialno-ekonomicznym itp. Chętnie uczą się w formie realizacji określonych projektów, do których skutecznie zachęcają też innych.

Typ utylitarny, dążący do celów indywidualnych

Dla osób reprezentujących ten typ edukacja nie jest samoistną wartością, lecz środkiem do realizacji konkretnych indywidualnych celów – osobistych, zawodowych, finansowych etc.. Osoby z tego typu preferują naukę indywidualną, nie są zainteresowane współpracą z innymi, wymianą doświadczeń itp.

Rozpoznanie konkretnego typu czy to u siebie, czy u seniora, którego np. sami będziemy czegoś uczyć bardzo pomaga w podniesieniu efektywności uczenia.

Trening prokognitywny

Dla zachowania jasności umysłu do późnego wieku wskazane jest ćwiczenie pamięci nazywane treningiem kognitywnym. Trening ten obejmuje różnego rodzaju ćwiczenia i aktywności podejmowane w celu poprawy lub nawet przywrócenia pamięci. Należą do nich ćwiczenia fizyczne, sen, medytacje, techniki zapamiętywania (mnemotechniki), określone gry komputerowe, edukacja muzyczna. Określany potocznie jako neurobik, trening mózgu lub fitness mózgu – pojęcie to obejmuje ćwiczenia i aktywności, wykonywane i powtarzane w celu przywrócenia, rozwinięcia i poprawy niektórych funkcji poznawczych człowieka, takich jak pamięć czy inteligencja.

Do interwencji poprawiających funkcje poznawcze zalicza się: ćwiczenia fizyczne, specyficzne substancje odżywcze, sen, medytację, mnemotechniki, niektóre gry komputerowe, edukację muzyczną, a w przypadku demencji również stymulację przezczaszkową.